بررسی سیاست جنایی تقنینی ایران در قبال جرم سیاسی؛ از ضرورت جرمانگاری تا نحوه پاسخگذاری کیفری
نوع مقاله : پژوهشی اصیل
نویسندگان
1
استادیار گروه حقوق جزا و جرمشناسی، دانشکده حقوق دانشگاه تربیت مدرّس، تهران، ایران
2
دانشجوی دکتری حقوق کیفری و جرمشناسی، دانشکده حقوق دانشگاه تربیت مدرّس، تهران، ایران
چکیده
اقدام مجرم سیاسی که با ناکارآمدانگاریِ ساختار یا سیاست حاکم و با انگیزه اصلاحطلبی و بدون خشونتورزی نمود مییابد، مقتضی راهبرد تقنینیِ متمایز و دادرسی افتراقی در مقایسه با مجرمان عادی است. در کشورهایی که اصل آزادی بیان را به رسمیّت شناختهاند، اصولاً در مورد فعّالیّتهای سیاسی، جرمانگاری صورت نپذیرفته است؛ اما در کشورهایی که در این زمینه جرمانگاری صورت پذیرفته است، پاسخگذاری کیفری در مقایسه با سایر پاسخگذاریها، بویژه در برابر جرایم امنیّتی، متعادل و در عین حال متمایز است. در ایران، پس از گذشت قریب به چهار دهه از وعده قانون اساسی در مورد تعریف جرم سیاسی و نحوه رسیدگی به آن، سرانجام در سال ۱۳۹۵ قانون جرم سیاسی به تصویب رسید. با وجود این، از یک سو ابهام قانونیِ مربوط به تعریف جرم سیاسی و تبیین مصادیق آن، ناقضِ «اصل شفّافیت» بوده و بستر تفسیرپذیری مواد قانونی و تشتّت آرای قضایی را فراهم کرده است؛ از سوی دیگر، کلیشه ذهنی دادرسان در ضدّ امنیّت قلمداد کردن هر رفتار یا گفتار اعتراضآمیز شهروندان بهتَبَع حسّاسیت بالای قانونگذار به ممنوعیّت هرگونه اقدام یا اظهار سخن اعتراضآمیز یا انتقادی به حاکمیت، و نیز مقدّمداشتن فرض تقصیر و سوءنیت، بهجای فرض برائت و اصل حُسننیت از سوی دادرسان، به یک مانع جدّی در مسیر رسیدگی افتراقی به اتّهامهای سیاسی بدل شده است. پژوهه حاضر، به روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهرهگیری از منابع کتابخانهای، به تشریح سیاست جنایی تقنینی ایران در قبال جرم سیاسی و چالشهای آن میپردازد.
کلیدواژهها
موضوعات
فارسی
1. استفانی، گاستون؛ لواسور، ژرژ و بولک، برنار، حقوق جزای عمومی، جلد اول، جرم و مجرم، ترجمه حسن دادبان، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، 1383.
2. امیدی، جلیل و نیکوئی، سمیّه، «تعریف و مبانی علنی بودن دادرسی کیفری»، فصلنامه مدرّس علوم انسانی، دوره 12، ش. 3، 1387.
3. ایمانی، عباس و اردبیلی، محمّدعلی، فرهنگ اصطلاحات حقوق کیفری، تهران: انتشارات آریان، 1382.
4. بینام، «سرمقاله: تعریف جرم سیاسی در سال نوآوری و شکوفایی»، ماهنامه دادرسی، ش. 67، 1387.
5. پاکنیّت، مصطفی، مبانی و آثار افتراقی شدن دادرسی کیفری، رساله دکتری رشته حقوق کیفری و جرم شناسی، دانشگاه شهید بهشتی، 1393.
6. پیوندی، غلامرضا، جرم سیاسی، چ۱، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388.
7. تنسی، استفان. دی، مبانی علم سیاست، ترجمه حمیدرضا ملکمحمّدی، تهران: نشر میزان، 1387.
8. جعفری لنگرودی، محمّدجعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش، 1380.
9. جورکویه، محمّدعلی، «مبانی نظری برخورد ارفاقی با مجرمین سیاسی: تأملی در طرح جرم سیاسی»، رواق اندیشه، ش. 4، 1380.
10. خالقی، علی، نکتهها در قانون آیین دادرسی کیفری، تهران: موسسه مطالعات حقوقی شهر دانش، 1396.
11. رحمانی، قدرتالله، «تعریف جرم سیاسی: الزام غیر مصلحت گرایانه قانون اساسی»، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، دوره ۴۶، ش. 4، 1395.
12. زارعی، حسین، «امر سیاسی در طرح جرم سیاسی»؛ مهرنامه، ش. 32، 1392.
13. زراعت، عباس، جرم سیاسی، تهران: نشر ققنوس، 1377.
14. زینلی، محمّدرضا، جرم سیاسی و حقوق جزای اسلامی، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1378.
15. شاملو، باقر، «بیتعریفی جرم سیاسی بهتر از این تعریف بود»، گفتگو با نشریه نقش نو، 1395.
16. صابر، محمود، «معیارها و تضمینهای دادرسی عادلانه در مرحله تحقیقات مقدماتی»، پژوهشهای حقوق تطبیقی، دوره 13، ش. 63، 1388.
17. صانعی، پرویز، حقوق جزای عمومی، تهران: انتشارات گنج دانش، 1378.
18. صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، جلد سوم، اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، 1364.
19. عمیدزنجانی، عباسعلی، «مدیریت سیاسی و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، مجله فرایند مدیریت و توسعه، شماره 19، 1371.
20. فرهودینیا، حسن، «مجرمین سیاسی و حقوق آنان در قوانین موضوعه و پیشینه تاریخی ـ دینی»، مجله کانون وکلای دادگستری(دوره جدید)، ش. 14 و 15، 1388.
21. کاشانیمهر، علیاکبر و خوشدل، صمد، «جرم سیاسی، نقد مصوبه مجلس شورای اسلامی»، ماهنامه دادرسی، ش. 26 و 27، 1380.
22. شاکری، ابوالحسن و کرمی گلباغی، داوود، «ارزیابی اظهار نظر هیأت منصفه»، مطالعات حقوقی، ش. 3، 1389.
23. کلانتری، کیومرث و پارسا، پژمان، «نگرشی نو به قانون جرم سیاسی»، مجله اندیشمندان حقوق، ش.10، 1395.
24. کوشکی، غلامحسین و علیزاده سرشت، نادر، «نگاهی به قلمرو جرایم امنیتی در پرتو صلاحیت دادگاه انقلاب»، پژوهش حقوق کیفری، ش. 12، 1394.
25. محبی، جلیل، «بایستههای تعریف جرم سیاسی در قاموس حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران»، پژوهشنامه حقوق اسلامی، ش. 31، 1389.
26. نجفیابرندآبادی، علی حسین، درباره سیاست جنایی افتراقی، دیباچه بر: درآمدی بر سیاست جنایی، اثر کریستین لازرژ، ترجمه علی حسین نجفی ابرندآبادی، تهران: میزان، 1382.
27. نوبهار، رحیم، «جرم سیاسی، تقسیم بندی حد ـ تعزیر»، مجله پژوهشهای حقوق جزا و جرمشناسی، ش. ۳ ، 1393.
28. نیکوئی، سمیّه، «الزامات علنی بودن دادرسی کیفری»، مجله حقوقی دادگستری، ش. 56 و 57، 1385.
29. هاشمی، سید محمّد، حقوق اساسی و ساختارهای سیاسی، تهران: نشر میزان، 1390.
30. هیل، کریستوفر، ماهیت متحوّل سیاست خارجی، ترجمه علیرضا طیّب و وحید بزرگی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1387.
31. واعظ فخری، فائزه، بررسی موانع تقنین جرم سیاسی در نظام جمهوری اسلامی ایران، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی، 1388.
32. ویژه، محمدرضا، «امنیت حقوقی بهمثابه شرط تحقق امنیت قضایی»، فصلنامه راهبرد، سال بیستم، ش. ۵۸، 1390.
6-2. عربی
۳۳. ابن منظور، جمالالدّین محمّدبن مکرم؛ معجمُ لسانِ العرب، ج13، بیروت: دار صادر للطباعة، 1968م.
۳۴. صبّار، نصیر و جودت الجمیل، نادیة و حامد ألقیسی، أساور؛ استبعاد الحدود المکانیة لتتبع الجرائم ضد الإنسانیة، مجلة الرافدین الجامعة للعلوم، عراق، العدد: ۳۲، ۲۰۱۳.
۳۵. الصدیقی، عبدالرحیم؛ الإرهاب السیاسی والقانون الجنائی، القاهرة: دارالنهضة العربیة، ۱۹۵۸م.
۳۶. الطُریحی، فخرُالدین؛ مجمعُالبحرین، ج1، بیروت: دار مکتبة الهلال، دونَ سنة الطباعة.
۳۷. لطیف مطشّر الزبیدی، دَلال؛ مبدأ حُسن النیّة وأثره فی العقاب: دراسة مقارنة، رسالة مقدَّمة إلى مجلس کلیة القانون جامعة بابل وهی جزء من متطلّبات درجة الماجستیر فی القانون العام، بإشراف الدکتور محمّدعلی سالم، جمهوریة العراق: وزارة التعلیم العالی والبحث العلمی، جامعة بابل، کلیة القانون، 2009م.
6-3. انگلیسی
38. Campbell Black, Henry; Black’s Law Dictionary, 6th ed., U.S.A, West Publishing Co., 1990.
39. Ingraham, Barton. L.; Political Crime in Europe, U.S.A. University of California Press, 1979.
40. Traest, Philip; "The Jury in Belgium”, International Review of Penal Law, Issue: 1-2, Vol. 72, 2001.
1. استفانی، گاستون؛ لواسور، ژرژ و بولک، برنار، حقوق جزای عمومی، جلد اول، جرم و مجرم، ترجمه حسن دادبان، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، 1383.
2. امیدی، جلیل و نیکوئی، سمیّه، «تعریف و مبانی علنی بودن دادرسی کیفری»، فصلنامه مدرّس علوم انسانی، دوره 12، ش. 3، 1387.
3. ایمانی، عباس و اردبیلی، محمّدعلی، فرهنگ اصطلاحات حقوق کیفری، تهران: انتشارات آریان، 1382.
4. بینام، «سرمقاله: تعریف جرم سیاسی در سال نوآوری و شکوفایی»، ماهنامه دادرسی، ش. 67، 1387.
5. پاکنیّت، مصطفی، مبانی و آثار افتراقی شدن دادرسی کیفری، رساله دکتری رشته حقوق کیفری و جرم شناسی، دانشگاه شهید بهشتی، 1393.
6. پیوندی، غلامرضا، جرم سیاسی، چ۱، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388.
7. تنسی، استفان. دی، مبانی علم سیاست، ترجمه حمیدرضا ملکمحمّدی، تهران: نشر میزان، 1387.
8. جعفری لنگرودی، محمّدجعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش، 1380.
9. جورکویه، محمّدعلی، «مبانی نظری برخورد ارفاقی با مجرمین سیاسی: تأملی در طرح جرم سیاسی»، رواق اندیشه، ش. 4، 1380.
10. خالقی، علی، نکتهها در قانون آیین دادرسی کیفری، تهران: موسسه مطالعات حقوقی شهر دانش، 1396.
11. رحمانی، قدرتالله، «تعریف جرم سیاسی: الزام غیر مصلحت گرایانه قانون اساسی»، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، دوره ۴۶، ش. 4، 1395.
12. زارعی، حسین، «امر سیاسی در طرح جرم سیاسی»؛ مهرنامه، ش. 32، 1392.
13. زراعت، عباس، جرم سیاسی، تهران: نشر ققنوس، 1377.
14. زینلی، محمّدرضا، جرم سیاسی و حقوق جزای اسلامی، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1378.
15. شاملو، باقر، «بیتعریفی جرم سیاسی بهتر از این تعریف بود»، گفتگو با نشریه نقش نو، 1395.
16. صابر، محمود، «معیارها و تضمینهای دادرسی عادلانه در مرحله تحقیقات مقدماتی»، پژوهشهای حقوق تطبیقی، دوره 13، ش. 63، 1388.
17. صانعی، پرویز، حقوق جزای عمومی، تهران: انتشارات گنج دانش، 1378.
18. صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، جلد سوم، اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، 1364.
19. عمیدزنجانی، عباسعلی، «مدیریت سیاسی و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، مجله فرایند مدیریت و توسعه، شماره 19، 1371.
20. فرهودینیا، حسن، «مجرمین سیاسی و حقوق آنان در قوانین موضوعه و پیشینه تاریخی ـ دینی»، مجله کانون وکلای دادگستری(دوره جدید)، ش. 14 و 15، 1388.
21. کاشانیمهر، علیاکبر و خوشدل، صمد، «جرم سیاسی، نقد مصوبه مجلس شورای اسلامی»، ماهنامه دادرسی، ش. 26 و 27، 1380.
22. شاکری، ابوالحسن و کرمی گلباغی، داوود، «ارزیابی اظهار نظر هیأت منصفه»، مطالعات حقوقی، ش. 3، 1389.
23. کلانتری، کیومرث و پارسا، پژمان، «نگرشی نو به قانون جرم سیاسی»، مجله اندیشمندان حقوق، ش.10، 1395.
24. کوشکی، غلامحسین و علیزاده سرشت، نادر، «نگاهی به قلمرو جرایم امنیتی در پرتو صلاحیت دادگاه انقلاب»، پژوهش حقوق کیفری، ش. 12، 1394.
25. محبی، جلیل، «بایستههای تعریف جرم سیاسی در قاموس حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران»، پژوهشنامه حقوق اسلامی، ش. 31، 1389.
26. نجفیابرندآبادی، علی حسین، درباره سیاست جنایی افتراقی، دیباچه بر: درآمدی بر سیاست جنایی، اثر کریستین لازرژ، ترجمه علی حسین نجفی ابرندآبادی، تهران: میزان، 1382.
27. نوبهار، رحیم، «جرم سیاسی، تقسیم بندی حد ـ تعزیر»، مجله پژوهشهای حقوق جزا و جرمشناسی، ش. ۳ ، 1393.
28. نیکوئی، سمیّه، «الزامات علنی بودن دادرسی کیفری»، مجله حقوقی دادگستری، ش. 56 و 57، 1385.
29. هاشمی، سید محمّد، حقوق اساسی و ساختارهای سیاسی، تهران: نشر میزان، 1390.
30. هیل، کریستوفر، ماهیت متحوّل سیاست خارجی، ترجمه علیرضا طیّب و وحید بزرگی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1387.
31. واعظ فخری، فائزه، بررسی موانع تقنین جرم سیاسی در نظام جمهوری اسلامی ایران، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی، 1388.
32. ویژه، محمدرضا، «امنیت حقوقی بهمثابه شرط تحقق امنیت قضایی»، فصلنامه راهبرد، سال بیستم، ش. ۵۸، 1390.
6-2. عربی
۳۳. ابن منظور، جمالالدّین محمّدبن مکرم؛ معجمُ لسانِ العرب، ج13، بیروت: دار صادر للطباعة، 1968م.
۳۴. صبّار، نصیر و جودت الجمیل، نادیة و حامد ألقیسی، أساور؛ استبعاد الحدود المکانیة لتتبع الجرائم ضد الإنسانیة، مجلة الرافدین الجامعة للعلوم، عراق، العدد: ۳۲، ۲۰۱۳.
۳۵. الصدیقی، عبدالرحیم؛ الإرهاب السیاسی والقانون الجنائی، القاهرة: دارالنهضة العربیة، ۱۹۵۸م.
۳۶. الطُریحی، فخرُالدین؛ مجمعُالبحرین، ج1، بیروت: دار مکتبة الهلال، دونَ سنة الطباعة.
۳۷. لطیف مطشّر الزبیدی، دَلال؛ مبدأ حُسن النیّة وأثره فی العقاب: دراسة مقارنة، رسالة مقدَّمة إلى مجلس کلیة القانون جامعة بابل وهی جزء من متطلّبات درجة الماجستیر فی القانون العام، بإشراف الدکتور محمّدعلی سالم، جمهوریة العراق: وزارة التعلیم العالی والبحث العلمی، جامعة بابل، کلیة القانون، 2009م.
6-3. انگلیسی
38. Campbell Black, Henry; Black’s Law Dictionary, 6th ed., U.S.A, West Publishing Co., 1990.
39. Ingraham, Barton. L.; Political Crime in Europe, U.S.A. University of California Press, 1979.
40. Traest, Philip; "The Jury in Belgium”, International Review of Penal Law, Issue: 1-2, Vol. 72, 2001.
